Geschiedenis van de begraafplaatsen van de Stad Brussel

Middeleeuwen

Tijdens de middeleeuwen stond de Kerk in voor de begrafenissen. Vorsten, aristocraten en leden van de hoge clerus werden binnen in het heiligdom begraven. Gewone mensen kregen een graf op de begraafplaats naast de kerk. In de loop der eeuwen leidden de toename van de bevolking en de cholera-epidemieën ertoe dat deze begraafplaatsen buiten gebruik werden gesteld.

Decreet van keizer Jozef II

Op 26 juni 1784 vaardigde keizer Jozef II een nieuw decreet uit. Het had de bedoeling om de openbare gezondheid te verbeteren door het begraven van doden in de buurt van kerken totaal te verbieden. Dit decreet beval ook dat begraafplaatsen ommuurd moesten worden en dat ze buiten de steden moesten liggen.

Door dit decreet:

• bleef de begraafplaats van Laken de enige rond de kerk
• sloegen de parochies van de Stad Brussel de handen in elkaar voor de opening van drie nieuwe begraafplaatsen in Sint-Joost-ten-Node, Sint-Gillis en Sint-Jans-Molenbeek

De begraafplaats van Haren, rond de Sint-Elisabethkerk, viel niet onder dit decreet. Pas op het einde van de 19de eeuw bereikte het kerkhof een verzadigingspunt zonder mogelijkheid tot uitbreiding. Er kwam toen een nieuwe begraafplaats op een stuk grond buiten de woonwijk.

Decreet van Napoleon

In 1804 vertrouwde een decreet van Napoleon het beheer van de begraafplaatsen toe aan de gemeenten. Het beginsel van de eeuwigdurende concessies deed zijn intrede. Families maakten hiervan gebruik om echte herdenkingsmonumenten te bouwen, soms erg kostbaar, maar vooral bestemd om lang mee te gaan. Het waren vaak befaamde architecten en beeldhouwers die tekenden voor het ontwerp van deze monumenten.

De eerste Belgische koningin, Louise-Marie, vroeg om in Laken haar laatste rustplaats te krijgen. Zowel de adel als de bourgeoisie koesterden hierna de wens om in dezelfde buurt begraven te worden en bouwden vaak indrukwekkende en kostbare monumenten.

Tijdens de 19de eeuw kregen we af te rekenen met de "Kerkhofoorlog". De ene partij wilde het beheer van begraafplaatsen onder de bevoegdheid van de kerkfabrieken plaatsen. De andere wilde dit liever in handen zien van de burgerlijke overheid. Het Hof van Cassatie moest de knoop doorhakken en kende de zorg voor de begraafplaatsen toe aan de gemeenten.

Begraafplaats van Brussel

De toenemende verstedelijking verhinderde de uitbreiding van begraafplaatsen. Op 2 juni 1874 besloot het gemeentecollege om 30 hectare grond in de gemeente Evere aan te kopen om er een grote hoofdbegraafplaats aan te leggen. Architect Louis Fuchs ontwierp een landschapspark, waarvan minder dan de helft bestemd zou zijn voor de eigenlijke graven. Een bijkomende grondaankoop bracht de oppervlakte van het totale gebied al snel op 38 hectare.

De begraafplaats van Brussel wordt doorkruist door brede lanen die grote rotondes met elkaar verbinden. Daarop zijn imposante grafmonumenten geplaatst. De percelen zijn afgebakend door heggen langs de kronkelpaden. Victor Jamaer, de architect van de Stad, ontwierp de twee grote neo-Etruskische paviljoenen bij de ingang en het mortuarium achteraan op de begraafplaats. Negenhonderd graven van notabelen werden vanuit de oude, in onbruik geraakte begraafplaatsen overgebracht naar de nieuwe begraafplaats. Hier rusten onder meer:

• de Engelse slachtoffers
• veteranen van de slag bij Waterloo
• Joséphine Napoléone de Montholon, het 'petekind' van keizer Napoleon
• Jacques-Louis David, kunstschilder
• François Van Campenhout, de componist van de Brabançonne
• Adolphe Quetelet, de oprichter van het Koninklijk Observatorium
• Charles De Brouckère, Burgemeester van Brussel

De begraafplaats van Brussel werd op 15 augustus 1877 ingehuldigd door de Brusselse burgemeester Jules Anspach.

Begraafplaats van Laken

Op de begraafplaats van Laken bleef de vraag naar plaats voor graven toenemen. Om de beschikbare ruimte optimaal te benutten, werd in 1876 een systeem van ondergrondse galerijen voorgesteld. Emile Bockstael, ingenieur en later Burgemeester van Laken, was verantwoordelijk voor de bouw ervan. Deze galerijen, onbekend in België, waren geïnspireerd op wat in Italië, Spanje en Portugal reeds bestond.

© Begraafplaats van Laken, AVB - ASB CI C-02833

Begraafplaats van Neder-Over-Heembeek

De dorpen Neder-Heembeek en Over-Heembeek hadden elk een eigen parochiekerk met kerkhof, respectievelijk de Sint-Pieter en Pauluskerk en de Sint-Niklaaskerk. Hoewel de twee dorpen reeds in 1840 fuseerden, kocht de gemeente pas in 1893 grond aan om een rustplaats aan te leggen. Deze ging open in 1895. De twee voormalige parochiebegraafplaatsen werden buiten gebruik gesteld. In 1935 werd de begraafplaats van Neder-Over-Heembeek uitgebreid tot haar huidige omvang.

Begraafplaats van Haren

Na de annexatie van Haren bij Brussel in 1922 werd de oude begraafplaats verlaten. Net als in Neder-Over-Heembeek werden de grafstenen verwijderd en de concessies overgebracht naar de nieuwe begraafplaats. De oude begraafplaats werd een openbaar park.

Ceremonies en herdenkingsplechtigheden

Jaarlijkse herdenkingen

Elk jaar op 1 november, ter gelegenheid van Allerheiligen, brengen de gezagsdragers van de Stad Brussel hulde aan oud-strijders en voorname personen. Verscheidene ceremonies gaan gepaard met het neerleggen van bloemen.
Plechtigheden op de Brusselse begraafplaatsen in Evere, Laken, Neder-Over-Heembeek en Haren, en in het crematorium in Ukkel.

Een vijftiental keer per jaar herdenken buitenlandse ambassades en verschillende verenigingen belangrijke gebeurtenissen, zoals de Slag bij Waterloo, of brengen ze hulde aan beroemde personen, zoals Théodore Verhaegen, de stichter van de Université Libre de Bruxelles.

Speciale herdenkingen

Tijdens jubileumjaren zijn er ook herdenkingen van ingrijpende gebeurtenissen. Zo werd in 2017 de brand in het warenhuis 'A l'Innovation' herdacht, een halve eeuw na die tragische gebeurtenis. Het jaar nadien kreeg de honderdste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog bijzondere aandacht.

Dienst Begrafenissen van de Stad Brussel, AVB - ASB CI F-0633, 1913 © Lux